Μια πρόταση: Από την κατάρρευση στη συμμετοχική πράσινη αναγέννηση αστικών περιοχών

Με αφορμή μια νέα καταστροφή κτιρίου στο Πάρκο Δρακόπουλου:  Αντί αρχιτεκτονικά και ιστορικά μνημεία να χάνονται μπροστά στα μάτια μας ας τα εντάξουμε σε μια πράσινη, υγιή ανάκαμψη της πόλης.

Την Κυριακή 21 Φεβρουαρίου μια είδηση πέρασε στα ψιλά των ειδήσεων: “Φωτιά που ξέσπασε σε κτίριο είχε ως αποτέλεσμα την κατάρρευση τοίχου στο Πάρκο Δρακόπουλου στην οδό Πατησίων (στα Άνω Πατήσια)”. Ήταν άλλη μια καταστροφή σε ένα χώρο με μοναδική αρχιτεκτονική, βιομηχανική και πολιτιστική σημασία.

Μια φορά κι έναν καιρό, στο Πάρκο (Κτήμα) Δρακόπουλου –μια έκταση εννέα στρεμμάτων, που περιβάλλεται από τις οδούς Πατησίων, Πορφύρα και τη Λεωφόρο Ηρακλείου, ενώ η τέταρτη πλευρά του συνορεύει με μια πολυκατοικία– υπήρχαν 4 κτίσματα, αντιπροσωπευτικά των βιομηχανικών και αστικών κτιρίων του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα στην Αθήνα, με ιδιαίτερα αρχιτεκτονικά στοιχεία και με σημαντική ιστορική σπουδαιότητα (ενότητα αστικής κατοικίας και βιοτεχνίας, από τις λίγες σωζόμενες στην Αθήνα):

1. Το εργοστάσιο κλωστοϋφαντουργίας (κλωστήριο, υφαντήριο), που ιδρύθηκε το 1882 από την εταιρεία “Σ. Βεζανής και Σελάς“. Το 1921 η επιχείρηση αγοράστηκε από την εταιρεία των αδερφών Δρακόπουλου, που ήταν ανίψια του Δ. Ν. Καρέλλα, ιδιοκτήτη κλωστοϋφαντουργίας στην Ερμούπολη Σύρου. Το εργοστάσιο μετατράπηκε αργότερα σε βαμβακουργία και σταμάτησε τη λειτουργία του στα μέσα της δεκαετίας του ’50, λίγο μετά το θάνατο του ενός από τα δύο αδέλφια, του Κ. Δρακόπουλου.

2. Η βίλα (έπαυλη) των αδελφών Κ. και Α. Δρακόπουλου, που χτίστηκε δίπλα από το εργοστάσιο. Είναι (ήταν) ένα από τα ελάχιστα δείγματα εκλεκτικισμού του 19ου αιώνα στην Αθήνα, με τον χαρακτηριστικό εξαγωνικό πύργο. Στη βίλα εγκαταστάθηκε το 1995 οδοντιατρείο για ασθενείς με AIDS. Το 1998 όμως εγκαταλείφθηκε και λεηλατήθηκε. Το 2007 υπέστη άλλες σοβαρές ζημιές μετά από πυρκαγιά και κατέρρευσε ολοσχερώς μετά τις διαδοχικές πυρκαγιές του 2014.

3. Το κτίριο γραφείων και ένα βοηθητικό κτίριο (σε νεοκλασικό ρυθμό) της έπαυλης και του εργοστασίου.

 Την εποχή εκείνη τα Πατήσια ήταν ο κήπος της Αθήνας, με κτήματα, πύργους, εξοχικές κατοικίες και πολλά νερά. Εδώ έρχονταν οι Αθηναίοι για να βουτήξουν τα πόδια τους στον Ποδονίφτη, να πάρουν νερό, να ψωνίσουν λαχανικά, κριθάρι και άλλα αγροτικά.

Κοντά στο κτήμα πέρναγαν στα τέλη του 19ου αιώνα οι γραμμές του “Θηρίου”, του σιδηρόδρομου που συνέδεε την περιοχή με το κέντρο της πόλης (πέρναγε από τη θέση που βρίσκεται σήμερα ο ηλεκτρικός - ΗΣΑΠ). Αυτό έπαιξε ρόλο στην προσέλκυση στην ευρύτερη περιοχή και άλλων βιομηχανικών δραστηριοτήτων, οι οποίες αξιοποιούσαν τα νερά που υπήρχαν, το ρέμα του Ποδονίφτη και τους παραποτάμους του, και την εγγύτητα της περιοχής με κέντρα παραγωγής πρώτων υλών για υφαντουργίες, ταπητουργίες, βαμβακουργίες κ.ά. (βαμβάκι, μαλλί, μετάξι κ.ά).

Μάλιστα, ο αρχικός ιδιοκτήτης του χώρου (ο Βεζανής) διέθετε πηγάδια και εξήγε το νερό στη διψασμένη Αθήνα (“ύδωρ Βεζανή”). Το θέμα είχε δημιουργήσει πολλές αντιπαραθέσεις. Υπήρξε μάλιστα και συμφωνία μεταξύ Βεζανή και Δήμου Αθηναίων για μεταφορά του νερού στην Αθήνα με σωλήνες που ήρθαν από την Ευρώπη.

Ένα σύντομο ιστορικό

– Το 1977, όταν πεθαίνει και ο δεύτερος αδελφός, ο Α. Δρακόπουλος, η ακίνητη περιουσία μένει –ως κληροδότημα– στον Ελληνικό Ερυθρό Σταυρό για κοινωφελείς σκοπούς.

– Το 1981, στην τροποποίηση του ρυμοτομικού σχεδίου της Αθήνας, το κτήμα χαρακτηρίζεται ως κοινόχρηστο πράσινο (ΥΧΩΠ Γεώργιος Πλυτάς, ΦΕΚ 513/16.9.81). Το 1982, τα τρία από τα τέσσερα κτλιρια (έπαυλη, γραφεία, βοηθητικό) χαρακτηρίζονται από το ΥΧΩΠ ως διατηρητέα, αλλά μένει εκτός το κτίριο της εριουργίας.

– Το 1983, το Υπουργείο Πολιτισμού ((ΦΕΚ 621/Β/27.10.1983, Υπουργός Μ. Μερκούρη) χαρακτηρίζει “έργο τέχνης” την έπαυλη και “τόπο ιστορικής σπουδαιότητας” τον περιβάλλοντα χώρο με όλα τα κτίσματά του, συμπεριλαμβανομένου του εργοστασίου εριουργίας.

– Το Π.Δ. 573/83 (ΥΧΩΠ Α. Τρίτσης) χαρακτηρίζει το σύνολο του Κτήματος Δρακόπουλου ως χώρο πρασίνου και διατηρητέα τα κτίρια που βρίσκονται σε αυτό.

– Το 1985 το μεγαλύτερο μέρος του κτήματος μετατρέπεται από το Δήμο Αθηναίων σε δημόσιο πάρκο.

Σύμφωνα με το Κεντρικό Συμβούλιο Χωροταξίας (8/12/1982), «Το πιο ενδιαφέρον από τα κτίρια είναι η έπαυλη Δρακόπουλου, αξιόλογο δείγμα εκλεκτικισμού του τέλους του 19ου αιώνα. Είναι κεραμοσκεπές με δίρριχτη με μεγάλες κλίσεις στέγη. Νοτιοδυτικά του κτιρίου υπάρχει εξαγωνικός πύργος και γύρω από αυτόν στεγαστός εξώστης ξύλινης κατασκευής με ξύλινο κιγκλίδωμα.

Ένα δεύτερο ενδιαφέρον κτίριο βρίσκεται στην πλευρά της Πατησίων. Είναι νεοκλασικό με συμμετρία αξονική στις όψεις. Έχει κεραμοσκεπή που καταλήγει σε απλό γείσο και κάτω από αυτό, ανάμεσα στα ανοίγματα, φέρει διακοσμητικές σταγόνες απλής μορφής…

Το τρίτο ενδιαφέρον κτίριο έχει την κύρια όψη στην οδό Πατησίων. Είναι διώροφο νεοκλασικό με συμμετρία αξονική. Στο μέσο της κύριας όψης φέρει αξονικό κιγκλίδωμα απλής μορφής και μαρμάρινα φουρούσια...».

– Το 1991, ο Ελληνικός Ερυθρός Σταυρός πετυχαίνει τον αποχαρακτηρισμό των κτιρίων της εριουργίας από την τότε αναπληρώτρια υπουργό Πολιτισμού Α. Ψαρούδα-Μπενάκη (κυβέρνηση Μητσοτάκη).

– Το 2003, επί δημαρχίας Ντόρας Μπακογιάννη, ξανατροποποιείται το ρυμοτομικό, αίροντας οριστικά τις διεκδικήσεις του Δημοσίου σε τμήμα του κτήματος και ακυρώνοντας τον χαρακτηρισμό των κτιρίων του εργοστασίου.

– 12/1/2004, η κυβέρνηση εγκρίνει τον αποχαρακτηρισμό με απόφαση της υφυπουργού Ροδούλας Ζήση.

– Σταδιακά η βίλα και τα άλλα κτίρια λεηλατούνται και αφαιρούνται σημαντικά αρχιτεκτονικά στοιχεία τους.

– Το 2007 ξεσπάει μεγάλη πυρκαγιά που προκαλεί ζημιά στην έπαυλη.

– Τον Ιούλιο του 2009, ο τότε δήμαρχος Αθηναίων Ν. Κακλαμάνης υπογράφει “μνημόνιο συνεργασίας” με τον πρόεδρο του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού Α. Μαρτίνη για “ανοικοδόμηση μέσα στο πάρκο δύο κτιρίων, 4.000 τ.μ. για τον Ερυθρό Σταυρό και το Δήμο Αθηναίων, και 5.000 τ.μ. για τον κατασκευαστή (μαγαζιά, διαμερίσματα). Προβλέπονται πάρκινγκ 300 θέσεων και 3.000 τ.μ. γραφείων για μεταστέγαση των υπηρεσιών του ΕΕΣ”. Αγνοεί την απόφαση της Επιτροπής Αρχιτεκτονικού Ελέγχου που είχε διατυπώσει την άποψή της το 2006: «Η ΕΠΑΕ δεν συμφωνεί για την κατεδάφιση των κτισμάτων λόγω της ειδικής χρήσης τους (εργοστάσιο), του μεγέθους του κεντρικού κτιρίου και των μορφολογικών τους στοιχείων και λόγω της γειτνίασής τους με διατηρητέα κτίρια του οικοδομικού τετραγώνου».

– Συνεργεία του Ερυθρού Σταυρού μπαίνουν στο κτήμα, λίγες μέρες μετά, μέσα στις διακοπές του Δεκαπενταύγουστου (12/8/2009), και με τη συνδρομή αστυνομικών δυνάμεων κατεδαφίζουν ορισμένα από τα διατηρητέα κτίρια.

– Στις 13/9/2009 η Επιτροπή Κατοίκων για τη διάσωση του Κτήματος Δρακόπουλου, με κεντρικό σύνθημα «Μετά τις φωτιές… ούτε μέτρο τσιμέντο», διοργανώνει δεντροφύτευση 70 δέντρων στην έκταση όπου κατεδαφίστηκαν τα κτίρια, με στόχο να παραμείνει η συνολική έκταση του κτήματος ενιαίος κοινόχρηστος χώρος πρασίνου. Δημιουργείται και παιδική χαρά.

– Πρωτοχρονιά 2012, ξεσπάει φωτιά σε ένα από τα διατηρητέα κτίρια του πάρκου, τη βίλα.

– Στις 18/5/2014 (ημέρα εκλογών), ξεσπάει πυρκαγιά σε άλλο κτίριο του πάρκου Δρακόπουλου.

– Στις 31/5/2014, νέος εμπρησμός σε κτίρια του κτήματος.

– 2/7/2014, τρίτος συνεχόμενος εμπρησμός στο κτήμα μέσα σε λίγους μήνες.

Τελικά, μετά από αυτές τις φωτιές καίγεται ολοσχερώς και καταρρέει η βίλα Δρακόπουλου.  

– 21/2/2021, ξεσπάει φωτιά και καταρρέει ένας τοίχος από το τελευταίο εναπομείναν κτίριο του κτήματος.

Και τώρα τι; Μια πρόταση για την περιοχή

Η κεντρική διοίκηση και ο Δήμος Αθηναίων οφείλουν να προστατέψουν την αρχιτεκτονική και ιστορική κληρονομιά και με βάση τον αρχιτεκτονικό τους ρυθμό να αποκαταστήσουν τα κτίρια στο πάρκο Δρακόπουλου που καταστράφηκαν.

Όμως πρέπει να διεκδικήσουμε ως ενεργοί πολίτες ένα ολοκληρωμένο σχέδιο που θα συνδέσει το πάρκο Δρακόπουλου με το πάρκο ΦΙΞ (και εκεί καταστράφηκε ανάλογης αξίας κτίριο μετά από πυρκαγιά προσφάτως), το ρέμα του Ποδονίφτη, το Άλσος Προμπονά μέχρι το Άλσος της Φιλαδέλφειας και το πάρκο Αντώνης Τσίτσης από τη μία και το Άλσος Βεΐκου από την άλλη πλευρά, και ένα σύνολο σημαντικών βιομηχανικών κτιρίων που βρίσκονται στην ευρύτερη περιοχή (Μπριτάννια, ΒΕΚ, Βαμβακουργία, Μίνως–ΕΜΙ και πολλά μνημεία της βιομηχανικής δραστηριότητας στην ευρύτερη περιοχή: Άνω Πατήσια, Νέα Ιωνία, Νέα Φιλαδέλφεια, Νέα Χαλκηδόνα, Νέο Ηράκλειο), δημιουργώντας μια ενιαία ζώνη πρασίνου, αρχιτεκτονικών και βιομηχανικών μνημείων, με στόχο πολιτιστικές, κοινωνικές, πράσινες και καινοτόμες δραστηριότητες, αναδεικνύοντας παράλληλα “λύσεις που βασίζονται στη φύση“ (nature based solutions).

Αυτή η περιοχή έχει ιδιαίτερη σημασία και για την ανάδειξη της προσφυγικής της ιστορίας, καθώς η έλευση των προσφύγων οδήγησε και στην άνθηση των βιομηχανιών εκεί.

Το Ταμείο Ανάκαμψης θα μπορούσε να προσφέρει μια ρεαλιστική δυνατότητα χρηματοδότησης της πράσινης αναγέννησης της πόλης, αναδεικνύοντας και εντάσσοντας στη σημερινή εποχή τα ιστορικά κτίρια της περιοχής και δημιουργώντας μια σημαντική ζώνη πρασίνου – πολιτισμού – καινοτομίας. Όμως φοβάμαι ότι δεν περιλαμβάνει αναζωογόνηση περιοχών μέσα στον αστικό ιστό, που θα βελτίωνε την ποιότητα ζωής των πολιτών και θα καθιστούσε τις πόλεις πιο υγιείς και ανθεκτικές απέναντι και στην κλιματική και οικολογική κρίση και στην επόμενη φάση των υγειονομικών κρίσεων. 

Η σημασία των λύσεων που βασίζονται στη φύση

Τα τελευταία χρόνια διεθνείς οργανισμοί αλλά και φορείς όπως η Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Περιβάλλοντος επισημαίνουν ότι χρειαζόμαστε μια νέα προσέγγιση που να συνδυάζει την κλιματική προστασία με την αποκατάσταση της βιοποικιλότητας και των οικοσυστημάτων, και οι λύσεις που βασίζονται στη φύση (nature based solutions) είναι το κατάλληλο εργαλείο για συνέργειες. Όλο και περισσότερο ειδικοί και αρκετές πόλεις αναπτύσσουν σχέδια για δροσισμό των πόλεων το καλοκαίρι (είτε σε επίπεδο γειτονιάς είτε στο σύνολο της πόλης) αξιοποιώντας τεχνικές και λύσεις που βασίζονται στη φύση ή αλλιώς πράσινες υποδομές (green infrastructure).

Η ευρύτερη περιοχή από τα Πατήσια μέχρι τη Νέα Ιωνία και το Νέο Ηράκλειο, τη Νέα Φιλαδέλφεια και τη Νέα Χαλκηδόνα, το Γαλάτσι και τους Αγίους Αναργύρους θα μπορούσε να αποτελέσει ένα “πράσινο πείραμα” για την αναγέννηση και αναζωογόνησή της μέσω πράσινων λύσεων, κυρίως λύσεων που βασίζονται στη φύση. Περιλαμβάνει πολλά μικρότερα και μεγαλύτερα πάρκα που δεν σχηματίζουν όμως μια ενιαία “πράσινη ζώνη”, είναι από την άλλη σημαντικό πέρασμα για ποδηλατικές διαδρομές και διατηρεί ακόμα κάποια ίχνη υγροτόπων και φυσικών στοιχείων (ρέμα Ποδονίφτη, άλσος Αντώνης Τσίτσης, υδραγωγείο Αδριανού). Από την άλλη, σημαντικά ίχνη βιομηχανικού και αρχιτεκτονικού πλούτου θα μπορούσαν να αποκατασταθούν και να επαναχρησιμοποιηθούν για δραστηριότητες πολιτιστικές, εκπαιδευτικές, περιβαλλοντικές, μέσα από συνεργατικά σχήματα.

Μια παρόμοια πρόταση θα μπορούσε να είχε προωθηθεί στα νότια προάστια με κέντρο το πρώην αεροδρόμιο Ελληνικού, αλλά δυστυχώς η διαχείρισή του στράφηκε προς ένα ξεπερασμένο σχέδιο real estate, που δεν αναζωογονεί την πόλη αλλά προσθέτει χρήσεις που επιβαρύνουν το ευρύτερο λεκανοπέδιο (νέες κατασκευές, προσθήκη ουρανοξυστών, νέων εμπορικών κέντρων, νέων κατοικιών, καζίνο κ.ά.).

Τουλάχιστον ας αναδείξουμε μια διαφορετική προοπτική για την περιοχή αυτή, στο πλαίσιο ενός νέου πράσινου σχεδίου αστικής αναγέννησης στην Αττική, που υποφέρει από την υπερβολική δόμηση και την κυριαρχία του ΙΧ, την ατμοσφαιρική ρύπανση, την έλλειψη πράσινων ζωνών. Στόχος πρέπει να είναι παρεμβάσεις που ανανεώνουν τον αέρα της πόλης και τη δροσίζουν, δημιουργούν τοπικούς πόλους “αναψυχής” κοντά στην κατοικία και τα σχολεία και συμβάλλουν ώστε να μειωθεί η χρήση του ΙΧ και να αυξηθεί η χρήση του ποδηλάτου και του περπατήματος.

Ο Άνεμος Ανανέωσης προσκαλεί, λοιπόν, φορείς και ενεργούς πολίτες, εκπαιδευτικά ιδρύματα και την κοινωνία των πολιτών, να συνεργαστούμε και να αναδείξουμε από κοινού αλλά και ο κάθε ένας από το δικό του πεδίο δραστηριοποίησης ένα αναλυτικό ΠΡΑΣΙΝΟ ΣΧΕΔΙΟ – ΠΡΟΤΑΣΗ για μια πρώτη φορά “συμμετοχική πράσινη αναζωογόνηση μιας ευρείας περιοχής στην Αττική”. Ένα τέτοιο σχέδιο θα μπορούσε να αποτελέσει και ένα εργαστήρι δοκιμών για:

• πράσινες λύσεις που βασίζονται στη φύση,
• συμμετοχικό σχεδιασμό στο πεδίο,
• σύνδεση των στόχων μείωσης του κλιματικού αποτυπώματος με την αύξησης της παρουσίας της φύσης μέσα στην πόλη,
• μείωση της χρήσης ΙΧ και αύξηση της ποδηλασίας και του περπατήματος,
• ενεργειακή μετάβαση σε επίπεδο γειτονιάς και περιοχής.

Σε μια επόμενη φάση θα μπορούσε να αποτελέσει πεδίο δοκιμής και εφαρμογής συνεργατικών σχημάτων ενέργειας από ΑΠΕ, επίδειξης πρότυπων δραστηριοτήτων εξοικονόμησης ενέργειας σε κτίρια (η αποκατάσταση πρέπει να συνδυαστεί με τη μετατροπή τους σε κτίρια μηδενικής κατανάλωσης ενέργειας) και αξιοποίησης στον αστικό χώρο και στις γειτονιές κατάλληλων ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Επίσης, άλλα κτίρια, όπως τα σχολεία, νοσοκομεία (π.χ. "Αγία Όλγα"), δημόσια και ιδιωτικά, βιοτεχνικά και βιομηχανικά κτίρια της περιοχής θα μπορούσαν να συμμετάσχουν σε ένα τέτοιο ολοκληρωμένο σχέδιο.

Ας μη φοβηθούμε τα εμπόδια και τις δυσκολίες. Ας μάθουμε από ανάλογα καλά παραδείγματα και ας δουλέψουμε με δημιουργικό πνεύμα για τις αλλαγές που χρειαζόμαστε.

Ο Άνεμος Ανανέωσης είναι ανοικτός σε μια τέτοια συμμετοχική, πολυ-επιστημονική και καινοτόμα συνεργασία: αν σας ενδιαφέρει, στείλτε μήνυμα στο windofrenewal@gmail.com και θα επικοινωνήσουμε μαζί σας. 

————————————————————————————————————————————————————-

Μια ενδιαφέρουσα διπλωματική εργασία: “Διαδρομές γνώσης και παιχνιδιού στο πάρκο Δρακόπουλου - Ένα υπαίθριο σχολείο στα Άνω Πατήσια”

Φοιτήτρια: Στέλλα-Μαρία Τσελεπή

Επιβλέποντες καθηγητές: Κωνσταντίνος Μωραΐτης, Σταύρος Σταυρίδης

Σύμβουλοι καθηγητές: Ντίνα Βαΐου, Παναγιώτης Βασιλάτος

Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ

Ημερομηνία παρουσίασης: 22/07/2015

Το θέμα της διπλωματικής εργασίας αφορά την ανάπλαση του πάρκου Δρακόπουλου στην περιοχή των Άνω Πατησίων, της Αθήνας, μέσα από τη σύζευξη στοιχείων της βιομηχανικής ιστορίας με τη σημερινή έντονη παρουσία των παιδιών σε αυτό. Η σχεδιαστική αυτή πρόταση επιδιώκει τη δημιουργία ενός χώρου όπου η παιδική ενέργεια θα αξιοποιείται μέσω εκπαιδευτικών και ψυχαγωγικών διαδρομών.

Περισσότερα:

https://www.sadas-pea.gr/ktima-drakopoulou-architektones/

https://www.asda.gr/elxoroi/patisia3.htm

http://www.tovima.gr/default.asp?pid=2&ct=1&artid=278586&dt=15/07/2009

https://www.monumenta.org/article.php?IssueID=5&lang=gr&CategoryID=3&ArticleID=469

https://www.youtube.com/watch?v=CfwJYNH2-YA

Διπλωματική εργασία εδώ